पाण्याच्या अस्तित्वाशी सर्व संस्कृतींचा उगम जोडलेला आहे. अनेक गावे नद्यांच्या किंवा तलावांच्या काठावर वसलेली आहेत. शेती, स्वच्छता, जनावरे आणि पिण्यासाठी पाणी अत्यावश्यक आहे. ७१ वर्षांनंतरही अनेक गावांमध्ये पाण्याचा प्रश्न कायम आहे. काही ठिकाणी अति उपशामुळे नवे प्रश्न निर्माण झाले आहेत. त्यामुळे पाणी कमी असेल तिथे जपून वापरणे आणि मुबलक ठिकाणी योग्य नियोजन करणे आवश्यक आहे.

शेतीसाठी जमीन हे सर्वात महत्वाचे नैसर्गिक संसाधन आहे. तिची सुपीकता टिकवणे आवश्यक आहे, कारण गेल्या काही वर्षांत जमिनीची प्रत घसरत आहे. रासायनिक खतांचा असंतुलित वापर, अति जलवापर, जीवाणू आणि सेंद्रिय कर्बाची घट ही प्रमुख कारणे आहेत. पावसाळ्यात मृदा संवर्धन गरजेचे आहे, कारण सुपीक माती पावसात वाहून जाते.

भारतातील जंगले आणि वृक्ष यांचे प्रमाण दिवसेंदिवस कमी होत आहे. विविध | कारणांमुळे गेल्या १००-१५० वर्षात प्रचंड प्रमाणात वृक्ष तोड केली गेली. | पावसाचे पाणी जमिनीत जीरण्यासाठी आणि जमिनीची धूप थांबवण्यासाठी वृक्ष अत्यंत महत्वाची भूमिका पार पाडतात.

भारतीय संस्कृतीत देशी गायीला वेगळेच स्थान आहे. तिचे दूध सर्वोत्तम असून शेण व गोमुत्र शाश्वत शेतीसाठी उपयुक्त आहेत. गाय शेतीसाठी बैलही देते. मात्र यांत्रिकीकरण आणि दूध उत्पादनाच्या हव्यासामुळे देशी गोवंशाचा मोठा ऱ्हास झाला आहे.

माणसाला जीवनासाठी मूलभूत सुविधा आणि उर्जा लागते. ग्रामीण भागात नियमित वीज नसल्यामुळे झाडांची तोड व पारंपरिक इंधनांवर अवलंबून राहावे लागते. त्यामुळे बायोगॅस, सौर आणि पवन उर्जेसारख्या अपारंपरिक उर्जा स्रोतांचा वापर वाढवणे गरजेचे आहे.

प्राणी, पक्षी, कीटक, वनस्पती, जलचर यांचा समावेश असलेली जैवविविधता ही निसर्गसाखळीचा आधार आहे. अन्न साखळीमध्ये प्रत्येक सजीवाची भूमिका महत्त्वाची आहे – वनस्पती, शाकाहारी प्राणी आणि त्यांच्यावर अवलंबून असलेले मांसाहारी प्राणी मिळून ही साखळी तयार होते.

मनुष्य हा देखील या सृष्टीचाच एक भाग आहे. आणि म्हणूनच त्याचा विकास | करताना वर दिलेल्या सर्व संसाधनांचा विकास आवश्यक आहे. मानवाचा सर्वांगीण विकास साधायचा असेल तर शिक्षण, आरोग्य, संस्कार आणि स्वावलंबन अशा किमान ४ बिंदूंचा विचार करावा लागेल.

निरोगी शरीर हीच खरी संपत्ती आहे. योग्य आहार, स्वच्छता, व्यायाम आणि प्राथमिक आरोग्य सेवा मिळाल्यास अनेक आजार टाळता येतात. आरोग्य ही वैयक्तिकच नाही, तर समाजाच्या प्रगतीची गुरुकिल्ली आहे.

संस्कृती टिकवण्यासाठी सण एकत्र साजरे करावेत, डॉल्बी-फ्लेक्स टाळावे व पारंपरिक वाद्यांचा वापर करावा. पर्यावरणपूरक सण व 'एक गाव एक गणपती' यांसारखे उपक्रम राबवावेत. विवाह समारंभ सामूहिकपणे करून खर्च व कर्ज टाळावे. संध्याकाळी मुलांसाठी संस्कार वर्ग व युवांसाठी आरती, हनुमान चालीसा सुरू करावी.

गावातील युवक व महिलांना स्वयंरोजगारासाठी प्रशिक्षण द्यावे. अन्नधान्य-भाजीपाला गावातच पिकवण्यासाठी पारंपरिक शेतीत सुधारणा करावी. विविध व्यवसाय गावातच सुरू करून सोयी उपलब्ध करून द्याव्यात. सर्वांना रोजगार मिळावा यासाठी प्रयत्न करावेत. गावातील पैसा गावातच राहावा व शहरातूनही येण्यासाठी आठवडी बाजार भरवावा.